Өвөр Монголын нууц түүх

Чуулалт хаалга, Бат хаалга, Долнуур, Хєх хот, Бугатын чиглэлд их цэрэг хєдєлгєсєн тvvх

Баргад гарсан хєдєлгєєн нийт Євєрмонголчуудыг эрх чєлєєний тэмцэлд уриалсан тэр
vед Богд хаант Монгол улс байгуулагдаж зарлан тунхагласан явдалд Євєр монголын Зуу vд, Зост, Жирэм, Шилийн гол, Улаан цав, Их зуу зэрэг 6 чуулган Хєх хотын Тvмдийн зvvн баруун гарын засаг Хар мєрний их мянган, Єєлдийн засаг, Алшаа, Ар хорчин, Илийн голын цахар зvvн гар болон Тарвагатайн аймгийн хошууд талархан дагаж баясахаа илэрхийлж, Нийслэл хvрээнээс цэрэг илгээж, Євєр монголыг бvхэлд нь Хятадын дарлалаас чєлєєлєхийг хvсэн гуйж байжээ.
Хєлєнбуйрын Барга, Євєр зургаан чуулганы 49 хошууны 35 нь Монгол улсад нэгдсэнээс гадна Хєх нуурын 24 хошуу, Цахар 8 хошуу, Илийн гол болон Тарвагатайн 16 хошуу дагаар орж албан ёсоор нэгдэхээ илэрхийлсэн юм.
Богд хааны зарлигаар 1913 оны 7-р сард зvvн хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх тусгай газар байгуулагдаж, Сайдаар нь цэцэн хан аймгийн харьяат Егvзэр ачит зан бадарсан эрдэнэ мэргэн хамба Галсандашийг томилсон.
Жамсранжавын Галсандаш нь 1912 онд Богд хааны зарлигаар vvрд хэрэглэх хутагтын тамга авсан Монголын тамгатай 13 хутагтын нэг юм.
Євєрмонголтой холбоотой бvх бичиг баримт мэдээ сэлт тvvний удирдсан тусгай газраар дамжиж хэрэгжих учиртайгаар шийдвэрлэгджээ. Монгол угсаатныг нэгтгэх энэ бодлого нийт vндэстний эрх ашгаас урган гарсан чухал оролдлого байсан билээ. Ер нь Євєр монгол нутгийг чєлєєлєх нь vндэсний эрх чєлєєний хувьсгалт тэмцлийн салшгvй хэсэг байсан гэж судлаач эрдэмтэд vздэг.
Євєрмонголын ардын бослогыг удирдагчид зохион байгуулагчдаас Э.Тогтох тайж,Хорчины Удай ван, Баргийн Ж.Дамдинсvрэн, Харчины Б.Хайсан гvн, бэйс Бавуужав, Илийн голын Тарвагатай нутгийн цахар Л.Сумьяа нарын зориг зvрх ихтэнvvд тодорсон .Э.Тогтох тайж 1900 оноос хятадын эсрэг идэвхтэй тэмцсэн. Зєвхєн 1907-1910 онд Хятад цэрэгтэй 23 удаа байлдсан багахан отрядын удирдагч байлаа. Тэр єєрийн отрядын хамт Хятад цэрэгт хєєгдєн орос улсын хил давж, орсон бєгєєд /тvvнийг отрядынх нь хvмvvсийн хамт/ эргvvлж єгєхийг Хятадын засгийн газраас шаардахад «Тогтох бол улс тєрийн зvтгэлтэн болохоос дээрэмчин биш тул танай саналыг биелvvлэх нь олон улсын хэм хэмжээг зєрчсєн болно!» гэж Оросын засгийн газраас хариу єгч улмаар Улан-Yд хотын орчим газар заан нутаглуулжээ.
Э.Тогтох эхнэр, хvvхдээ тэнд орхиод таван нєхдийн хамт нийслэл хvрээнд ирж, Богд хаанд мєргєн «Монголын тєрд зvтгэх» чин хvслээ илэрхийлжээ.Богд хаант Монгол улс тvvний тэмцлийг єндрєєр vнэлж тэргvvн зэргийн жинс, тогосын отго, зоригт баатар цол шагнаж сангаас тусгай хашаа байшин олгосон байна. Тогтох хvрээнээс Євєрмонголдоо буцаж очоод цэрэг элсvvлэн нутаг усаа чєлєєлєх тэмцлээ vргэлжлvvлэн удаа дараа Юань Шикайн цэрэгт цохилт єгч билээ.Мєн Э.Тогтохын харьяат цэргvvд 1912 онд Ховд дахь Манжийн амбан сайдыг хєєж, тус хотыг харь цэргээс чєлєєлєхєд оролцож гавьяа байгуулсан тул Тvшээ гvнгийн цэргээр Тогтохыг шагнаж, цэргvvдээс нь П.Лаасаг, Насантогтох, Тємєр, Чой ван лун, Шаарийбуу, Найданжав нарын хvмvvс баатар цол хvртсэн юм. Эрдэнэбилэгтийн Тогтох уг нь Євєрмонголын Жирмийн чуулганы Горлос хошууны хvн байжээ.
Євєр монголчуудын єєр нэг отрядыг ван Удай толгойлж, Хятад цэргvvдтэй тулалдаж байсан бєгєєд 1912 оны 8-р сард Богдхаант Монгол улсад нийлснээ албан ёсоор зарласан.
1912 оны 9-р сард арга буюу хvчинд автан ухарсаар гэр бvл цэргvvдийнхээ хамтаар Хянганы нурууг дамжин Монголд орж ирсэн. 1912 оны 11-р сард нийслэл хvрээнд ирэхэд нь тvvнийг цэргийн яамны дэд сайдаар томилж,Чин вангийн зэргээр шагнасан.Удай шvvх яамны дэд сайд байхдаа 1913 оны сvvлч 1914 оны эхээр Орос улсад очсон.1914-1915 онд Хиагтад болсон гурван улсын хэлэлцээрт Монгол улсын тєлєєлєгчдийн бvрэлдэхvvнд оролцсон хvн.
Зостын чуулганы Харчин гvн, Гvнсэнноровын хошууны Б.Хайсан, мєн нутгийнхныхаа бослогыг удирдсан юм. Эрдэмт тvшмэл энэ хvн Дорнод Хятадын тємєр замын компаниас эрхлэн 1909 оноос Монгол хэл дээр гаргаж байсан «Монголын сонин бичиг» сонины эрхлэгчээр ажиллаж байв.1911 онд нийслэл хvрээнд ирж лам ноёдын нууц зєвлєлгєєнд Євєрмонголыг тєлєєлєн оролцсон.Улмаар Орос улсад явсан Монголын тєлєєлєгчдийн бvрэлдэхvvн орж Петербургт очсон.Монголын тулгар тєрийг сэргээн байгуулахад идэвхтэй оролцсон хvн юм. Богд Жавзан дамба Монгол улсын хаан ширээнд єргємжлєгдєєд тулгар тєрд хvчин зvтгэгсдийг хєхvvлэн шагнахдаа Чин ван М.Ханддорж, Да лам Цэрэнчимэд, Б.Хайсан гvн гурвыг бусдаас тvрvvн дурьдан нэрлэж байсан билээ.Энэ нь санамсаргvй зvйл биш юмаа.Тэрбээр дотоод яамны Дэс тvшмэлийн алба хашиж байлаа.
1912 онд Баруун хязгаарыг илбэн тохинуулах сайд Жалханц хутагт Дамдинбазарын зєвлєх сайдаар томилогдож Ховдыг чєлєєлєхєд идэвхтэй оролцсон. Yнэн сэтгэл мэргэн бодлогоороо хvчин зvтгэсний нь vнэлж Гvн Хайсанд тvшээ гvний зэрэг шагнажээ.
Богд хааны зарлигаар зvvн ємнєд хязгаарын цэргийг дайчлан захирах сайдаар Манлай баатар Ж.Дамдинсvрэнгийн дараа томилогдсон хvн бол шударга баатар улсад туслагч цолоор шагнагдсан Харчины гvн Бавуужав байсан.Хаант тєрєєс тvvний vнэнч шудрагаар зvтгэж байгааг vнэлж бэйсийн зэргээр шагнасан. Бавуужав бол гурван улсын хэлэлцээрийн vр дагавараас хожмоо Монголын ноёдоос харилцаагаа тасалж санаа хувирч Євєрмонголдоо очоод Линьсисяний орчим Хятад цэргvvдтэй тулалдаж яваад амь vрэгдсэн юм. Цэргийн хэргийг бvгд захиран шийтгэх яамны 1902 оны 12-р сарын 7-ны бичигт: Илийн голын цахарын гvн Л.Сумьяа зуун цэрэг бэлэн болгов! гэсэн баримт бий бєгєєд энд єгvvлэгдэгч Лаварын Сумьяа нь Ил, Тарвагатайн нутагт гарсан эрх чєлєєний хєдєлгєєнийг удирдаж єєрийн албат иргэдийн хамт Орос нутгийг нэвтлэн Монгол улсад дагаар орсон хvн.Л.Сумьяа бол Монгол Улсын засгийн газраас ялгуун баатар цол авсан Монгол угсаатны эрх чєлєєний тєлєє тэмцэлд багагvй хувь нэмэр оруулсан хvн юм.Л.Сумьяа Богд хаант тєрд зvтгээд зогсоогvй 1921 оны ардын хувьсгалын vйл хэрэгт идэвхтэй оролцож хvндтэй гавьяа байгуулсан домогт партизануудын нэг. Богд хаант Монгол улсын засгийн газар улсаа нэгтгэж хязгаар нутгаа батлан хамгаалах зорилгоор Чуулалт хаалга,Бат хаалга, Долнуур, Хєх Хот, Бугат хотын чиглэлд таван замаар их цэрэг хєдєлгєсєн. Энэ таван замын цэргийг захирагч жанжнаар Манлай баатар Ж.Дамдинсvрэн томилогдож ажилласан. Ийнхvv их цэрэг цаашилж, Євєр монголд байгаа хятадын хар цэрэгтэй тулалдаж эхэлсэн бєгєєд Эзний гол, Ноён уул, Алшаагийн яамд хотын орчим, Шандын гол, Yхэрчин уул, Тэнгэр элс, Сургага Хєєрєг, Дархан уул, Чулуун хєхий хошуу, Долнуур, Бяруу хот, Хєх хотын орчим, Хєвєє шар хошуу зэрэг олон газар ялалт байгуулж байлаа. Энэ явдлыг Лондон таймс, Японы «Мансю ници ници» зэрэг олон сонин дэлхий нийтэд зарлаж байсан бєгєєд Орос улс «Танай улс учиргvй их улс болохыг бvv яар. Гагцхvv тогтнохыг хичээх нь эрхэм! »гэж зєвлєж их цэргээ татахыг шаардаж байсан. Энэ нь Хятадын засгийн газрын тvлхээс байсан буй за.
Энэхvv таван замын байлдаан 1914-1915 онд Хиагтад болсон хаант Орос, Хятад хоёр улсын ил далд хуйвалдсан гурван улсын хэлэлцээрийн дараа зогссон. Энэ байдал нь Барга, Харчин, Хорчин, Сєнєд, Цахар, Алшаагийн болон Хєхнуурын Монголчуудад хvчтэй цохилт болж эдvгээ цаг хvртэл туурга тусгаар орших харамсалт явдлын эхэн болсон билээ.
Монголчууд vндэсний эрх чєлєєнийхєє тєлєє тэмцсэн 1911 оноос эхлээд таван замын байлдааны ажиллагааг дуусан дуустал улс vндэстнийхээ тєлєє гарамгай гавьяа байгуулсан 101 хvнд баатар цол олгосон. Yvнд: Манлай баатар Ж.Дамдинсvрэн, Хатанбаатар С.Магсаржав, Хичээнгvй баатар Л.ГомбоИдшин, Шалгарсан баатар Б.Мааньжав, Хурцбаатар М.Ярин, Тvрэмгий баатар Баяр гvн нараас гадна Баргын Гилэн гvнж, Шаламгай баатар Пунцаг Гэлv сvхэн Доржпалам, Даш, Жигшинбуу, Сэргэлэн, Г.Цэнд гvн/Сангийн яамны дэд сайд байсан бодлогот баатар цолоор шагнагдсан/Жирмийн чуулганаас Бавуужав, Галсанцанпан, Тvгжням, /лам/ Долгор, Самдагдорж, Э.Тогтох, Тємєр, Тvмэннаст, Шаарийбуу, Зvvн vзэмчний Божи, Дэлхий, Єлзийбадрах, Дугаржав /шулуун цагаан vхэр сvргийн хошууны/ Заяат, /хєвєєт цагаан хошууны/ болон Харчины Волиган, Б.Мааньжав, Хєх хотын Тvмэд, Илиv, Чулуун Шилийн голын чуулганы Манажав, Мандах залан, Урианхайн Лувсан, Хохилон, Зуу vдийн чуулганы Норов, Налгор, Зостын чуулганы Чулуун, Мурангаа, Мутvнбунгаа, Зарууд хошууны Єлзий орших, Найман вангийн хошууны Сандуйжав зэрэг олон хvн энэ хvндтэй цол хvртэж улс vндэстнийхээ тvvхэнд мєнхєрсєн юм.
Монгол улс тусгаар тогтнохын тєлєєх энэ хєдєлгєєнийг хаан ширээнээ залагдсан Богд Жавзандамба хутагтын гэгээн тал бvрээр дэмжиж, манай Монголын шашин тєрєє бататган газар нутгаа хамгаалж, єнє удаан амар жаргалтай суух цаг болов гэж байжээ.
Энэ хэрэгт ерєнхий сайд Т.Намнансvрэн, гадаад яамны тэргvvн сайд М.Ханддорж, Да лам Цэрэнчимэд нарын олон хvн эцсийнхээ амьсгалыг хураатал зvтгэсэн билээ.
Гурван улсын хэлэлцээрт ялагдсан Монгол улсын засгийн газар Євєрмонгол нутгийн гvнээс цэргээ хэдий ухраасан ч улс орноо нэгтгэх санаа бодлоо орхиогvй, дипломат аргаар гvйцэлдvvлэхээр зорьсон. Ийнхvv тvvхэнд «таван замын байлдаан» хэмээн бичигдэж vлдсэн vйл явдлын мєн чанар Монгол vндэстний тусгаар тогтнолын тєлєє байсан бол уу.